Taaak, dzisiaj zaskoczę Was doborem lektury, ale obiecuję, że następna będzie lżejsza:-) Dla tych, którzy cierpliwie czekali aż napiszę coś na moim blogu i czytających - tak jak ja - wszystko, może będzie to nawet rekompensata, bo rozpisałam się niemiłosiernie...:-)

Zamieszczone obok zdjęcie przedstawia Annę Freud, najmłodsze z sześciorga dzieci Sigmunda Freuda. Początkowo chciała zostać nauczycielką, ostatecznie jednak poszła w ślady ojca.

Napisana przez nią w latach 30-tych ubiegłego wieku książka Ego i mechanizmy obronne dotyczy – jak pisze sama Autorka w przedmowie do wydania z 1966 roku – „wyłącznie jednego, wybranego problemu, a więc środków i metod, za pomocą których ego unika przykrości i lęku oraz uczy się kontrolować zachowanie, uczucia i pragnienia popędowe.” (A. Freud, s. 13) 

Freud zdefiniował i opisał mechanizmy obronne jako struktury w obrębie ego. Jego zdaniem mechanizmy obronne były możliwe do naukowego zbadania, a główną funkcją, jaką pełniły, było zabezpieczenie ego przed doświadczeniem lęku w momencie aktywizacji konfliktu między instancjami. Mechanizmy obronne, w jego rozumieniu, są podporządkowane zasadzie przyjemności, bowiem mają za zadanie chronić ego przed tym, co jest przykre. Jego odkrycie kontynuowała Anna Freud, współtworząc psychologię ego. 

W publikacji Ego i mechanizmy obronne Anna Freud nie tylko zebrała i usystematyzowała kluczowe koncepcje swojego ojca na temat obrony ego, ale wzbogaciła je o własny materiał kliniczny pochodzący z jej praktyki terapeutycznej. W opozycji do ojca, który uważał, że mechanizmy mogą być obserwowane i naukowo analizowane, Anna Freud założyła, że operacji ego, które walczy z id, nie jesteśmy w stanie zobaczyć. Można jedynie wnioskować o nich na podstawie rekonstrukcji przeszłości. 

Zebrana i usystematyzowana koncepcja została przez Annę Freud podzielona na cztery części: 

I. Teoria mechanizmów obronnych, w której Anna Freud omówiła działanie id, ego i superego, techniki analityczne do badania struktur psychicznych, obronną aktywność ego jako przedmiotu analizy, mechanizmy obronne oraz przebieg procesu obronnego w zależności od źródła zagrożenia i lęku. 

II. Przykłady unikania przykrości i niebezpieczeństw pochodzących ze świata zewnętrznego zawierają opis mechanizmów zaprzeczania – głównie w obszarze fantazji, w obszarze słów i czynów oraz ograniczenia ego. 

III. Przykłady dwóch typów obron – tutaj Autorka opisała swoje koncepcje, czyli identyfikację z agresorem oraz pewien rodzaj altruizmu. 

IV. Obrony wywołane strachem przed siłą popędów – na przykładzie zjawisk właściwych okresowi dojrzewania w tym między innymi: lęki popędowe w okresie dojrzewania, ascetyzm, intelektualizację, obiekt miłości i identyfikację.

Mechanizmy obronne są strategiami umysłowymi, które pozwalają na ochronę ego, czyli świadomej części osobowości. W człowieku stale pojawiają się konflikty między pragnieniami i popędem dążącym do przyjemności, a działaniem zgodnym z ideałami i normami moralnymi. Mechanizmy obronne mogą być mniej lub bardziej dojrzałe. Do znanych, w latach trzydziestych ubiegłego wieku, 10 mechanizmów obronnych: wyparcia, reakcji upozorowanej, projekcji, introjekcji, regresji, sublimacji, izolacji emocjonalnej, anulowania, odwrócenia i zwrócenia przeciwko sobie Anna Freud dodała dwa nowe, będące jej własnym wkładem do teorii, czyli: identyfikacja z agresorem i altruistyczne wyrzeczenie. 

Id, ego i superego w bardzo różnym stopniu poddają się obserwacji. Id jest najbardziej pierwotne i leży najgłębiej w psychice – jest systemem nieświadomym. To ono motywuje nas do działania. Zawiera w sobie popędy (agresywny i seksualny – procesy pierwotne), które stanowią biologiczny motor naszego zachowania. Id działa więc według zasady przyjemności. Ego natomiast posiada zdolność do obserwacji i jest mediatorem. Przekłada żądania id na realia rzeczywistości (procesy wtórne). Musi konfrontować impulsy z praktycznymi ograniczeniami oraz z zakazami superego. Celem ego jest uniemożliwienie działania impulsom popędowym. Rządzi się więc zasadą rzeczywistości. Superego to zinternalizowane (włączone) wartości otoczenia, zwłaszcza opiekunów. Treści zawarte w tej strukturze w przeważającej części są świadome i mogą być dowolnie przywoływane. Superego składa się z sumienia (czego nie wolno robić) i ideału ego (jakim chciałoby się być). Superego kieruje się zasadą moralności – łamanie jego nakazów prowadzi do poczucia winy, a ich spełnianie do poczucia ulgi i szacunku dla samego siebie. 

Właściwym obszarem obserwacji jest więc ego, gdyż jest ono pośrednikiem, dzięki któremu usiłujemy nakreślić obraz pozostałych dwóch struktur psychicznych. 

Anna Freud wymienia podstawowe mechanizmy obronne wyodrębnione przez Zygmunta Freuda: wyparcie, regresja, introjekcja (lub identyfikacja), projekcja, reakcja upozorowana, izolacja emocjonalna i „anulowanie” tego co zostało uczynione. Wyparcie, które polega na przemieszczeniu bolesnych lub niebezpiecznych treści ze świadomości do nieświadomości. Jest ono uznawane za podstawowy mechanizm obronny. Zniekształca ono rzeczywistość „ukrywając wydarzenia przed świadomością”. Regresja jest cofnięciem się do wcześniejszych stadiów rozwoju. Jej celem jest redukcja lęku i wrogości. Wiąże się zwykle z infantylizacją myślenia i zachowania oraz obniżeniem aspiracji. Projekcja polega na przypisywaniu innym osobom własnych, nieakceptowanych pragnień, obarczaniu ich winą za własne problemy. Reakcja upozorowana polega na wyrażeniu uczuć lub zachowań przeciwnych niż rzeczywiście odczuwane, po to, by prawdziwe pozostały wyparte, np. wylewne gratulowanie wygranej, której zazdrościmy. Racjonalizacja jest uzasadnianiem własnych, nieakceptowanych wcześniej, postaw i zachowań pozornymi dowodami słuszności i racjonalności swojego postępowania. Anulowanie „Odczynianie” – usunięcie czynu agresywnego w rytualny sposób, poprzez odkupienie go, wynagrodzenie go komuś. Rytuał jest odczuwany jako przymus i nie poddaje się ocenom intelektualnym. W odróżnieniu od religijnego, wykonywany jest samotnie. Identyfikacja, która jest podstawowym elementem rozwoju człowieka i ważną część procesu uczenia się, także może służyć jako mechanizm obronny. „Przybierając” cechy kogoś innego, osoba może ośmielić się na zachowanie, które postrzega jako jej niedozwolone, jednak akceptowalne dla osoby z którą się identyfikuje. Przykładem jest tzw. identyfikacja z agresorem, gdzie np. dziecko, które doświadczyło nadużycia może nadużywać inne osoby. W przypadku introjekcji (powiązanej z identyfikacją) jedynie wybrany aspekt osobowości innej osoby zostaje zinternalizowany (uwewnętrzniony). Izolacja emocjonalna odnosi się do oddzielenia pewnego własnego doświadczenia w taki sposób, że staje się ono rozłączne od towarzyszących mu uczuć. Dzięki temu doświadczenie staje się dostępne świadomości bez konieczności przeżywania bolesnych uczuć. Ktoś może np. opowiadać pewną dramatyczną historię z własnego życia zupełnie obojętnie, tak jakby przydarzyła się komuś innemu. Sublimacja polegająca na przemieszczenie celu popędowego na zgodny z akceptacją społeczną i wreszcie zwrócenie popędu przeciwko sobie i odwrócenie. Pojęcie mechanizmów obronnych stworzone przez Freuda, a zebrane, usystematyzowane i uzupełnione przez Annę Freud przejęte zostało przez współczesną psychologię. Oznacza metody radzenia sobie z wewnętrznymi konfliktami w celu ochrony osobowości (ego), zmniejszenia lęku, frustracji i poczucia winy. Na ogół są one nawykowe i nieuświadomione. W pewnym nasileniu występują u praktycznie każdego człowieka i pełnią rolę przystosowawczą, są niezbędne. Mechanizmy obronne są jednak zawsze zniekształceniem zachowania lub oglądu rzeczywistości, stosowane nadmiernie lub nieadekwatnie do sytuacji mogą utrudniać funkcjonowanie. Dobrze, gdy w zachowaniu jednostki jest ich duży repertuar, a ich dobór i intensywność jest zależna od sytuacji (elastyczność stosowania). Można wówczas mówić o efektywności i braku patologii związanej z mechanizmami obronnymi. 

W literaturze spotykać można wiele klasyfikacji mechanizmów obronnych takich jak: techniki unikania działania (represja (wyparcie), nadmierna samokontrola, supresja (tłumienie), zwlekanie (odraczanie), zachowania obsesyjno-kompulsywne), techniki przemieszczania (acting-out, fiksacja, kompensacja, konwersja, przeniesienie, regresja, sublimacja, substytucja, asceza, reakcje upozorowane, zaprzeczane własnemu działaniu z przeszłości, zaprzeczanie istnieniu czegoś, nawykowe, utrwalone wzorce zachowań (np. uległość, agresja (psychologia), unikanie, samochwalstwo, dążenie do niezależności, podejrzliwość), omdlenie, robienie się słabym, chorym lub zmęczonym), techniki zniekształcania rzeczywistości (dewaluacja, dysocjacja, fantazjowanie, nieuzasadniona generalizacja, idealizacja, intelektualizacja, maskowanie, odwracanie sensu, projekcja, racjonalizacja, rozszczepienie (splitting), selektywny brak uwagi, symbolizacja, zaprzeczanie), techniki przyjmowania cudzych zachowań (identyfikacja, inkorporacja, introjekcja, konformizm, internalizacja), mechanizmy złożone (łączące kilka z powyższych mechanizmów, czyli negatywizm, pokuta, naprawienie zła, odwracanie uwagi, samorozgrzeszanie się, tracenie zainteresowania, zemsta, przesądy). (za Strelau, "Psychologia. Podręcznik akademicki", PWN 2000 wyd. Psychologiczne Gdańsk tom II,  Taveris, Wade, „Psychologia. Podejścia oraz koncepcje”, wyd. Zysk i S-ka, 2008, wydanie poprawione i uzupełnione na podstawie III wydania oryginalnego oraz Lissewska A., „Psychika, czyli odkrywanie zaginionego lądu”).

Wiele miejsca w swojej pracy Anna Freud poświęca okresowi dojrzewania z jego zjawiskami idealizmu młodzieńczego, potrzebą identyfikacji, odrzuceniem autorytetów rodzicielskich na rzecz idoli, uznając owe procesy za wyraz normy rozwojowej. Anna Fred pisze, że młodzi ludzie budują najnamiętniejsze związki miłosne, by burzyć je równie gwałtownie, że bywają ascetyczni, by nagle pogrążyć się z najbardziej prymitywnym zaspokojeniu potrzeb, oscylują między ślepą uległością wobec wybranych przez siebie liderów a wyzywającym buntem przeciwko wszelkim autorytetom, są samolubni i nastawieni materialistycznie, a jednocześnie pełni wzniosłego idealizmu. Czasem ich zachowanie wobec innych potrafi być brutalne i bezwzględne. Zauważyła, że w tym okresie popędy odgrywają kluczową rolę.
Według Anny Freud dojrzewanie jest jednak tylko jedną z faz życia człowieka, podobnie jak klimakterium, pierwszą rekapitulacją dziecięcego okresu życia rozwoju seksualnego. Każdy z tych etapów życia jest odnowieniem i – jak to nazwała Anna Freud - „wskrzeszeniem” tego, co zaszło wcześniej. Możemy z łatwością domyślić się jak bardzo były to rewolucyjne poglądy w czasach, gdy temat ten należał do tabu, szczególnie w Stanach Zjednoczonych. Pruderyjni Amerykanie niechętni poruszali tematykę problemów wieku dojrzewania. Anna Freud podkreśla jednak, że to nie w tym okresie życia rozpoczyna się życie seksualne człowieka. To właśnie we wczesnym dzieciństwie, a nie w okresie dorastania, następują kluczowe dla rozwoju seksualnego wydarzenia. Nie zgadza się z psychologią akademicką co do tezy, że wiedzę na temat źródeł i rozwoju seksualności należy poszukiwać w okresie dojrzewania, wskazuje również, że autorzy związani z psychoanalizą byli, jak dotąd, skoncentrowani głównie na podobieństwach istniejących między tymi trzeba burzliwymi okresami w seksualnym życiu jednostki. Podkreśla natomiast, że w każdym przypadku (wczesne dzieciństwo, okres dorastania i klimakterium) stosunkowo silne id jest ożywione, a ego osłabione oraz zwraca uwagę na silne podobieństwo jakościowe, ze względu na jeden z czynników relacji ego – id. Ludzkie id przez całe życie pozostaje niezmienione. W ciągu życia zmianie ulegają jedynie cele z pregenitalnych na genitalne. Pragnienia seksualne oraz obiekty kateksji i związane z nimi fantazje, zawsze są gotowe do ujawnienia się pomimo wyparcia. Pozostają one wciąż te same, od dzieciństwa przez okres dojrzewania, życie dorosłe, aż do przekwitania.
Anna Freud podkreśla, że związani z psychoanalizą autorzy zwracali do tej pory mniej uwagi na różnice między opisywanymi okresami. Różnice te powstają za sprawą drugiego czynnika oddziałującego na relację między id a ego, a mianowicie ogromnej zdolności ego do dokonywania przekształceń. Niezmienność id odpowiada zmienności ego. Warto podkreślić, że choć pojęcie mechanizmów obronnych zyskało dużą popularność i użyteczność w psychoterapii (a nawet w szeroko rozumianej kulturze), to jest ono charakterystyczne dla podejścia psychodynamicznego i nie zawsze jest stosowane przez terapeutów pracujących w innych podejściach. Nie zmienia to jednak faktu, że Anna Freud włożyła olbrzymi wkład do współczesnej psychologii. Jej teorie dostrzec można na każdym kroku.
Anna Freud uznaje, że „wszystkie mechanizmy obronne, jakie do tej pory odkryła psychoanaliza, służą jednemu celowi – wsparcia ego w jego walce z naporem popędów. Obrony uaktywniają się w obliczu trzech podstawowych rodzajów lęku, wywołanych działaniem: instynktów, świata zewnętrznego oraz sumienia” (Freud A., s. 57) i trudno się z nią tutaj nie zgodzić niezależnie od tego na jakiej teorii się oprzemy. Zmianie ulegają jedynie czynniki zmuszającego ego do obrony, ale ich cel zawsze jest jeden: ochrona ego i zabezpieczenie go przed odczuwaniem nieprzyjemności. Opisane przypadki z jej praktyki terapeutycznej, akcentujące konsekwencje braku więzi emocjonalnej z dzieckiem, lęki, obserwacje dzieci podczas ich pobytu w szpitalu, skutki separacji stanowią cenne źródło inspiracji do dzisiaj. Jej obserwacje przyczyniły się do reorganizacji placówek opiekuńczych, wpłynęły na kształt prawa rodzinnego i opiekuńczego, zmieniły podejście do adopcji oraz opieki instytucjonalnej, a wiele jej postulatów nie straciło do dzisiaj na swojej aktualności. Anna Freud postulowała przez całą swoją działalność naukową i zawodową niesienie pomocy rodzinie dysfunkcyjnej zamiast odbierania jej władzy rodzicielskiej. Współcześnie nikt już nie ma wątpliwości, że ofiary przemocy o wiele częściej same stają się agresorami niż ci, którzy tej przemocy nie doświadczyli. Niewielu wie jednak, że Anna Freud jako pierwsza opisała proces identyfikacji z agresorem. Zygmunt Freud pisał i mówił o popędach, a Anna Freud poświęciła swoją działalność nauką na pisanie i mówienie o mechanizmach obronnych. Jako wykładowca prawa nakłaniała swoich studentów do myślenia z perspektywy dziecka. Mało tego jej koncepcja zmieniła również oblicze pediatrii. Badaczka podkreślała, jaki wpływ na rozwój emocjonalny dziecka ma choroba, pobyt w szpitalu, zabiegi operacyjne i jak ważne jest odpowiednie przygotowanie do nich dziecka oraz towarzyszenie matki. Jej koncepcje stały się inspiracją dla Benjamina Spocka, który napisał w latach sześćdziesiątych swój słynny podręcznik na temat wychowania dzieci. 

W Ego i mechanizmy obronne Anna Freud podjęła się pionierskiej działalności połączenia psychoanalizy z edukacją w praktyce. Tym samym zapoczątkowała holistyczne spojrzenie na dziecko. Zaryzykowałabym nawet stwierdzeniem, że stała się ona pierwszym sprzymierzeńcem, orędownikiem małego dziecka, opisała jego konflikty między gwałtownymi żądaniami popędowymi, a silnymi lękami przed rzeczywistymi zagrożeniami z zewnątrz, stanęła w jego obronie, opisała jego potrzeby oraz działanie mechanizmów obronnych. 

Na zakończenie osobista refleksja, którą wywołało u mnie stwierdzenie Anny Freud, iż „wzrost kateksji libidinalnej w sposób automatyczny prowadzi do zdwojenia wysiłków ego na rzecz intelektualnego opracowania procesów popędowych, a to z kolei wyjaśniałoby fakt, iż w obliczu wywodzącego się z id niebezpieczeństwa ludzie stają się inteligentni. W okresach spokoju w życiu popędowym jednostka może pozwolić sobie na pewien poziom „głupoty”. Deprywacja i lęk przed obiektywnymi niebezpieczeństwami zachęcają do wyczynów intelektualnych i pomysłowych prób rozwiązania problemów, jakie ze sobą niosą. Dostatek i bezpieczeństwo czynią z ludzi wygodnych głupców, skupienie intelektu na procesach popędowych jest analogiczne do czynności ego w obliczu niebezpieczeństw obecnych w świecie zewnętrznym.” Nie ukrywam, że jej słowa dały mi dzisiaj wiele do myślenia. Wspominany przez nią wysiłek intelektualny podejmowany przez ego jest nieporównywalnie trwalszy i rzetelniejszy kiedy związany jest z działaniem. Zamiast więc rozczulać się nad sobą, rozwodzić się nad brakiem czasu i energii trzeba przejść do działania.

Kateksja (gr. kathéksis) trzymanie, termin psychoanalityczny, oznacza wybór obiektu popędu i zainwestowanie w niego energii psychicznej. Inaczej mówiąc, kateksja pozwala na zaspokajanie popędów id przez znalezienie odpowiedniej osoby, przedmiotu, idei lub czynności. Energia, jaką dysponuje id (system pierwotny osobowości, zawierający popędy), może być łatwo przerzucona z jednego działania lub wyobrażenia na inne. Jest to możliwe, ponieważ id nie odróżnia różnych obiektów, np. głodne niemowlę połyka wszystko, co jest w zasięgu jego rąk i ust. Id nie odróżnia też rzeczywistości od subiektywnych wyobrażeń.  Równie dobrze upragniony przedmiot pojawia się w postaci wyobrażenia (proces pierwotny), np. głodny człowiek wyobraża sobie smakowity posiłek. Oczywiście, nie można najeść się wyobrażeniem. Dzięki drugiemu systemowi osobowości – ego – uczymy się odróżniać to, co w umyśle, od rzeczywistości i odraczać gratyfikację dopóty, dopóki nie zostanie znaleziony odpowiedni obiekt, umożliwiający zaspokojenie potrzeby. W tym celu ego powstrzymuje id od impulsywnego, irracjonalnego działania. Te hamujące siły nazywa się antykateksją. Ego kształtuje też nowe kateksje obiektów, które nie zaspokajają bezpośrednio podstawowych potrzeb, lecz są z nimi luźno związane. W przypadku popędu głodu nowe kateksje dotyczą kolekcjonowania przepisów kulinarnych, bywania w nietypowych restauracjach czy zamiłowania do chińskiej porcelany. Pierwsze kateksje niemowlęcia dotyczą jego rodziców, ponieważ to oni zaspokajają jego potrzeby. Następnie dziecko dokonuje kateksji ideałów prezentowanych przez rodziców (tak wyłania się „ja” idealne) oraz kateksji zakazów rodzicielskich (które stają się jego sumieniem), Słownik psychologiczny: Charaktery. Portal psychologiczny http://www.charaktery.eu/slownik-psychologiczny/K/27/Kateksja-(gr-kath%C3%A9ksis)/